Piwulang 2

 

                                                 Serat Wulangreh

Wulangreh miturut Dojosantosa saka tembung Wulang lan Reh. Wulang tegese wulangan (pelajaran) dene reh tegese solah bawa (tingkah laku). Solah bawa ing bebrayan, solah bawa nalika sowan ratu, solah bawa urip ing donya, solah bawa putrane ratu marang andhahane, lsp. Dadi Wulangreh tegese wulangan kanggo manungsa babagan solah bawa marang sapa bae ana ing alam donya.

Wulangreh iku anggitane Kanjeng Susuhunan Pakubuwana IV. Serat Wulangreh satemene minangka pandom kanggo para putrane sunan supaya tansah eling anane tandha- tandha mudhune solah bawa nalika Kanjeng Susuhunan Pakubuwana IV dados ratu.

 

                                                                    Riwayat Kanjeng Susuhunan Pakubuwana IV

Kanjeng Susuhunan Pakubuwana IV miyos ing dina Kemis Wage tabuh 10 bengi, surya

kaping 18 Rabiul akhir, wuku Watugunung, windu Sengara tahun Je 1694, utawi surya kaping 2 September 1768. Pakubuwana IV iku putra Sinuhun Pakubuwana II, miyos saka prameswari
Kanjeng Ratu Kencana minangka putra jaler nomer 17. Kanjeng Susuhunan Pakubuwana IV nalika timur asmane Raden Mas Gusti Subadiyo, bareng wis dewasa asmane dadi Gusti Pangeran Adipati Anom Amangkunegara Sudibyarajaputra Nendra Mataram. Panjenenane diwisuda dadi ratu ing dina Senen Paing,

surya kaping 28 Besar taun Jimakir 1714, utawa surya kaping 18 September 1788,

panjenengane kawentar kanthi asma Sinuwun Bagus.

Warisane Kanjeng Susuhunan Pakubuwana IV akeh banget. Warisane iku awujud gedhong lan karya sastra tulis. Bangunan sing nganti saiki isih bisa disumurupi upamane Masjid Agung, Gerbang Sri Manganti, Dalem Ageng Prabasuyasa, Bangsal Witana Sitihinggil Kidul, Pendapa Agung, lan Kori Kamandhungan.

Pakubuwana IV marisi bakat keprabon uga kapujanggan saengga bisa nglairake karya sing produktif lan kreatif. Konsep ketatanegaraan lan keilmuan sing didamel dening Pakubuwana IV, ndadekake piyambake diurmati dening kawulane lan kraton. Karya liyane sing kawentar yaiku gawe seragam prajurit kraton. Maune seragam prajurit kraton nganggo model Walanda, banjur diganti model Jawa. Kejaba saka iku, saben dina Jemuwah Pakubuwana IV uga nganakake solat jamaah ing masjid agung. Abdi dalem sing arep sowan kudu nganggo busana santri. Kabeh mau supaya uripe bebrayan bali maneh ing budaya Jawa, ora kena pangaribawa budaya Walanda.

Karyane Pakubuwana IV ing babagan sastra lan budaya akeh banget. Karya sing kawentar upamane Serat Wulangreh, Serat Wulang Sunu, Serat Wulang Putri, Serat Wulang Tata Krama, Donga Kabulla Mataram, Cipta Waskita, Panji Sekar, Panji Raras, Panji Dhadhap, Serat Sasana Prabu, lan Serat Polah Muna Muni. Panjenengane uga tau ngripta seprangkat wayang purwa sing diarani Kyai Pramukanya.

Pakubuwana IV seda ngepasi surya kaping 23 Besar Alip 1747 wuku Marakeh, windu Kuntara, utawi surya kaping 1 Oktober 1820. Layon disarekake ing Imogori. Yuswane nalika mangkat 52 taun, sawise dadi ratu 33 taun.

 

Isi Serat Wulangreh

Serat Wulangreh ana 13 pupuh tembang kang isine yaiku tembang Dhandhanggula 8 pada, Kinanthi 16 pada, Gambuh 17 pada, Pangkur 17 pada, Maskumambang 34 pada,

Megatruh 17 pada, Durma 12 pada, Wirangrong 21 pada, Pucung 23 pada, Mijil 26 pada, Asmarandana 28 pada, Sinom 33 pada, lan Girisa 25 pada.

Dene isine serat Wulangreh pupuh Gambuh iku mujudake pepacuh/larangan nindakaken piawon/kejahatan. Pupuh Gambuh jangkepe kaya ing ngisor iki :

 

WULANGREH

Yasa Dalem : Sri Susuhunan Pakubuwana IV

PUPUH III G A M B U H

 

01            Sekar gambuh ping catur,

kang cinatur polah kang kalantur, tanpa tutur katula-tula katali, kadaluwarsa katutuh

kapatuh pan dadi awon.

02            Aja nganti kebanjur,

barang polah ingkang nora jujur,

yen kebanjur kojur sayekti tan becik, becik ngupayaa iku,

pitutur ingkang sayektos.

Pokok-pokok isi tembang Gambuh ing Serat Wulangreh

Tembang gambuh ing serat wulangreh mratelakake babagan solah bawa sing ala, wong kang ora gelem ngrungokake pitutur-pitutur sing becik lan sakepenake dhewe. Kabeh

manungsa ora entuk nglakoni tumindak sing ora jujur amarga bisa ndadekake cilaka. Luwih becik menawa nggoleki pitutur sing bener sanadyan diomongake dening wong kang asor drajate nanging manawa pitutur iku becik kudu gelem nglakoni lan ngetuti.

Ana paribasan sing nyebutake “adiguna” iku mung ngendel-endelake kasektene kaya ula, “adigang” kang ngendel-endelake panguwasane kaya dene kidang lan “adigung” sing ngendel-endelake gedhene kaya gajah. Kabeh iku mung nggambarake manawa manungsa aja ngunggulake awake dhewe, amarga ing pungkasane bisa ndadekake awake dhewe dadi asor. “Adiguna” iku manungsa kang ngendel-endelake kapinterane saengga nganggep wong liya bodho, kamangka dheweke sing bodho. “Adigang” iku seneng pamer kendel marang wong liya, kamangka manawa dheweke ana wong sing nantang satemene ora wani, pungkasane dadi kembang lambe.

Wong urip iku kudune nyingkiri saka watak kasebut lan nduweni watak sing alus, sabar, ati-ati ana ing solah bawa lan mikirake kanthi titi uga waspada marang tingkahe wong liya. Amarga watak adiguna, adigang, adigung ing pungkasane bakal mati bareng karo kabisane. Kabeh mau ora pantes ditiru lan watak iku padha karo bocah enom sing durung bisa ngendaleni hawa nepsu, gampang diapusi manawa wis dialem. Manawa bocah enom dialem, atine mbedhedheg, tambah gedhe endase. Kamangka wong sing ngalem mung golek rai lan ana pamrihe sanadyan anggone nglakoni nerak wewaler. Sawise entuk apa sing dikarepake, dhewe arep ngapusi wong liya supaya entuk luwih akeh maneh.

Wong kang duwe watak ala ora pantes sesambungan karo wong sing dhuwur drajate utawa pemimpin, amarga arep tumindak adol rai supaya klakon gegayuhane. Kamangka wong sing kaya mangkono kudu dipateni. Kajaba iku aja kakehan janji lan ngapusi dikantheni watak kemaki lan kegedhen rumangsa, kamangka akeh wong kang ngerti mula padha mbuang rai. Mula aja duwe watak sing kaya mangkono, amarga ing pungkasane wong liya bakal niteni lan ngerti sapa awake dhewe banjur ora bakal dipercaya.